مسئولیت های اخلاقی انسان در مواجهه با محیط زیست از دیدگاه آیت الله جوادی آملی

همای سعادت آنلاین- به همین جهت حل این بحران تاحدزیادی بدست خودانسان است که برای تدوام حیات خود ومحیط زیست بایدمبانی ونظامی تدارک ببیندتا در بستر آن تربیت زیست محیطی صورت پذیرد و براساس آن رشدوپرورش دانش ها، گرایش هاو رفتارهای لازم برای حفظ وآبادانی محیط زیست تحقق یابد. این پژوهش، باروشی توصیفی تحلیلی درصدد تبیین مسئولیت های اخلاقی وزیست محیطی انسان، باتاکیدبرآراء آیت الله جوادی آملی است. یافته های این پژوهش، حاکی ازآن است که احساس مسئولیت انسان دربرابرمحیط زیست وترویج اخلاق زیست محیطی ازمهمترین راهکارهای صیانت، تداوم حیات و بهبودی محیط زیست به شمار می آید.

وجود محیط زیست مناسب بخش جدانشدنی ملزومات حیات و بقاء بشر است به همین جهت در دنیای معاصر در سرلوحه اداره امور کشورها توجه به رعایت حقوق محیط زیست و توسعه پایدار و سیاست گذاری های مربوط به آنها معطوف گردیده است، شکی نیست که حقوق محیط زیست بر بسیاری از حق های بشری از جمله حق حیات، حق بر بهداشت،حق بر مسکن، حق بر غذا، برخورداری از استانداردهای محیطی در زندگی همچون هوا، خاک و آب پاک و حق های رفاهی اثر دارد بدین روی ارتباط میان حقوق بشر و حقوق محیط زیست غیر قابل انکار است.امروزه بیش از هر اثر دیگری بحران‌های بزرگ زیست‌محیطی گریبانگیر زمین شده است. عصر کنونی را دوران بحران زیست محیطی نهاده اند زیرا گسترده دست اندازی انسان در عرصه‌های محیط زیست روز به روز ابعاد وسیع تری به خود گرفته است، بهره برداری غیراصولی و بی رویه از منابع طبیعی حیات این منابع را مورد تحلیل قرار داده و خسارات جبران ناپذیری بر پیکره محیط زیست وارد نموده است.

عواقب زیانبار بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت و پیدایش انواع آلاینده ها در محیط زیست، پیشرفت و توسعه بدون برنامه‌ریزی همه‌جانبه که با تخریب و آلودگی محیط زیست همراه است، نگاه جهانی به مؤلفه های زیست محیطی در جهان وضعیت مخاطره آمیزی را نشان می‌دهد. ضرورت تدوین اصول اخلاق زیست محیطی، که نظر بر آرمانهای اخلاقی الهی داشته باشد درعین حال توسعه و بهبود زندگی مادی را نیز در بر گیرد، جدی تر از هر زمان دیگر است. بنابراین شکی نیست که انسان معاصر نیازمند بازنگری در شیوه برخورد خویش با محیط زیست است و برای این کار گام اول همانا تغییری است که باید در درک امر از محیط طبیعی و نقش و مسئولیت وی نسبت به آن به وجود آید، گام دوم این عرصه زمانی برداشته میشود، که ارزش های اخلاقی مربوط به محیط زیست فراگیر و جهانی شود و از سوی همه جوامع و مکاتب مورد پذیرش قرار گیرد.

خدای سبحان نظام کیهانی و زمین و محیط زیست را آفرید و آنها را در اختیار انسان نهاد تااو را بر اساس دستور های خود بیازماید و ببیند که وی پس از مطالعه و شناخت لازم چگونه از این امانت های الهی در مسیر طاعت خالق بهره می‌گیرد و با مزایا و نعمتهای زیست‌محیطی پروردگار چگونه رفتار می کند در قرآن کریم می فرماید و زمین را آراست ایم تا شما را بیازماییم و ببینیم کدام یک به نیکی رفتار می کنید” انا جعلنا ما علی الارض و زینهً لها لنبلوهم ایهم احسن عملاً( کهف- ۷) زمانی نعمت ها و امکانات در راستای هدف آفرینش قرار می گیرند که از آنها به درستی بهره برداری و از افراط و تفریط پرهیز شود روز قیامت نیز از همه نعمتها بازخواست میشود.( لَتُسئَلُنّ یومئذٍعن النعیم.(تکاثر۸).و انسان باید بداند که محیط زیست متعلق به همگان است و وظیفه دارد در حفظ و آبادانی آن بکوشد تا خود نیز بتواند از مواهب اش برخوردار شود زیرا طبق فرموده امام صادق علیه السلام زندگی بدون محیط زیست پاک هوای پاکیزه آب فراوان و زمین بارور گوارا و شیرین نمی شود در آموزه های دینی توجه ویژه به محیط زیست شده برای کسانی که در احیا و نگهداری آن می‌کوشند پاداش معنوی و مادی فراوانی ذکر شده است(جوادی آملی،مفاتیح الحیاه،ص۶۸۷). دراین پژوهش به تبیین وتعیین برخی مسؤولیتهای انسان دربرابرزیست بوم،وضرورت اخلاق زیست محیطی باتأکیدبرآراءآیت الله جوادی آملی،پرداخته میشود.

مفهوم محیط زیست؛ محیط زیست عبارت است از،همه چیزهایی که در اطراف ما وجود دارد و روی آنها تاثیر می گذاریم و آنها نیزمارا متاثر می سازند و شامل محیط طبیعی، محیط مصنوعی و محیط اجتماعی است.محیط زیست به یک مفهوم مطلق بلکه مفهومی نسبی و قیاسی است، وقتی از محیط زیست سخن می‌گوییم باید بدانیم که منظورازمحیط زیست چه چیزی است؟ محیط‌ زیست ناظر به زیستگاه انسانی با عنایت به تأثیروجود گونه‌های جانوری مفیدوسالم در حفظ و رشد این زیستگاه است،زیرا در دستگاه معرفتی اسلام که از منبع وحیانی کتاب و سنت نشأت گرفته و عقل برهانی را از نظر دور داشته است،انسان جایگاهی فراتر از جماد و نبات و حیوان و فرشته و فروتر از خداوند دارد (حق و تکلیف در اسلام ص۱۰۵) از این رو گرچه همه موجودات همانند انسان از زیبایی در خلقت برخوردارند و با هدفی اصیل خلق شده‌اند و حسن نفسی دارند ولی چون انسان استعداد خلیفه اللهی شدن دارد و در پرتو آن می تواند عالم و آدم را بیاراید،نسبت به موجودات دیگر از حسنی زاید بهره می‌برد که مخلوق های دیگر فاقد آن هستند.(جوادی آملی ۱۳۹۰ ص ۲۰).

مسئله بعدی این است که مرزهای محیط زیست کجاست؟ قلمرو محیط زیست از جایی که یک موجود در آن احساس راحتی می کند و در آن به آسانی جابجا می شود و پستی و بلندی ها را می شناسد که شاید از چند کیلومتر مربع تجاوز نکند با تمام گستردگی یک موجود برای استمرار و بقای خود به آن متکی است در بر می‌گیرد. محیط زیست در این معنا تمام کره زمین با همه موجودات،آب ها و خاکهای کل زیست کره و حتی فراتر از آن را شامل می شود. دیدگاه اسلام مؤید وسعت قلمرو محیط زیست به گستره تمامی عالم آفرینش است و حفظ زیبایی آن را بر انسان ضروری می شمارد.( جوادی آملی ص ۲۲).محیط زندگی آدمی و هر موجود زنده دیگر از فضای خانه گرفته تا فضای کوچه ها خیابان ها پارک ها و فضاهای سبز توقفگاهها، جنگل ها ،حاشیه نهرها، مراکز آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، خدماتی، اداری،عبادی،و… محیط زیست به شمار می آیند.(جوادی آملی،مفاتیح الحیاه،ص۶۸۹).

اهمیت محیط زیست درآموزه های دینی؛خداوند در قرآن مجید،انسان را به توجه و تأمل در طبیعت دعوت می کند و بر آن اصرار می فرماید(محقق‌داماد، ۱۳۹۳، ۸۸ ،۱۰۱).باید توجه داشت که از منظر اسلام و قرآن مجید سراسر هستی که جهان طبیعت جزئی از آن می‌باشد”آیت”و نشانه حق تعالی دانسته شده است در آیه ۵۳ سوره فصلت آمده است ما نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا برایشان آشکار گردد که او حق است آیا کافی نیست که پروردگارت بر همه چیز شاهد و گواه است. در آیه ۸۳ سوره آل عمران آمده است، جز دین خداوند را باز می گویند؟ با آنکه آنان که در آسمانها و زمین اند خواه‌ناخواه گردن نهاده ی فرمان اویند و به سوی او بازگردانده می شوند.
از توجه و اهمیت دین اسلام به طبیعت،کتاب آسمانی قرآن کریم مظاهر مختلف طبیعت را موضوع سوگند خود قرار میدهد خداوند در آیات متعدد به بخش هایی از طبیعت همچون خورشید، ماه، زمین،آسمان،… قسم یاد میکند “و الشمس وضحاها والقمر اذا تلاها والنهاراذا جلاها والیل اذا یغشها والسماءو مابناها والارض وماطحاها.” بدین روی زمانی که خداوند این چنین طبیعت را به عنوان سوگند بشر بر زبان می راند مؤید جایگاه و اهمیت ذاتی طبیعت در دین اسلام است. سوگندهای پربار قرآن کریم که دریایی از معارف را در خود نهفته دارد از زاویه ای میتواند کلید فهم علوم و دانش‌های مختلف باشد زیرا سبب بسیج اندیشه آدمی پیرامون موجوداتی می‌شود که خداوند به دان ها سوگند یاد کرده است و بدین ترتیب رازهای مهم و علوم جدید برای انسان کشف می شود( احمدی نیک تابستان ۱۳۹۰ ۱۱ -۲۶ ).اینها همه نشان می دهد هستی منظومه‌ای با نظم متقن و آهنگی دلنواز است و دارای حقیقت وباطنی ژرف که انسان رابه تعامل نیک با محیط زیست فرامیخواند. یکتای بی همتا در کنار آفرینش ما تمام مایحتاج ما را نیز آفرید و از آنجایی که ما را می شناخت راه و روش زندگی و استفاده درست و صحیح از امکانات را نیز به ما آموخت یکی از این امکانات محیط زیست است و لذا نحوه استفاده وتعامل با محیط زیست را هم خدای متعال برای ما تبیین کرده است.

قرآن کریم در آیه ۱۲۶ سوره نساء با موضوع قرار دادن زمین و آسمان ها آنها را از آن خود می‌داند و در صدد اعلام تعلق طبیعت به خداوند و نفی تعلق آن به غیر از خدا،از جمله انسان است. با توجه به آیات بالا، در قرآن به عنوان کتاب آسمانی اسلام می‌توان به جایگاه خاص طبیعت پی برد همچنین قرآن کریم سوره هایی را به نام جانوران یا اجزاء طبیعت نامگذاری کرده است و در بسیاری از این سوره ها به این مصادیق پرداخته است،همچون سوره های بقره به عنوان بزرگترین سوره قرآن کریم،سوره نحل، نمل ،حدید و شمس و لیل،و…در آیه ۲۵ سوره بقره چنان ارزشی به طبیعت داده که نابودی طبیعت بر روی دنیا را با ریختن ناحق خون انسان و نسل بشر در یک ردیف قرار داده و مذموم و ممنوع دانسته است. قرآن کریم در جای دیگر انسان را از مصرف بی رویه خوردنی ها و آشامیدنی ها باز می‌دارد (اعراف ۳۱ و ۱۴۱ انعام ۶ نساء ۶۷ فرقان ۲۷ اسرا ۱۵۱ شعرا ۸۳ یونس و ۴۳ غافر) درآیات دیگری قرآن کریم انسان را به تفکر در مظاهر طبیعت دعوت می‌کند که حکایت از نگاه ویژه خدا به انسان در برابر طبیعت دارد.

برخی ازمبانی هستی شناسی؛هستی از نگاه قران دارای اوصافی مانند هدفمندی و ذی شعوری نظم و قدسیت می باشد درک هر یک از این اوصاف می تواند آثار قابل توجهی در تعامل با محیط زیست داشته باشد.دراینجابه جهت اهمیت مبانی هستی شناسی درتعامل انسان بامحیط زیست، برخی ازمبانی هستی شناسی که زیرساخت ومقدمه توجه به مسؤولیت پذیری انسان دربرابرمحیط زیست هستند، راذکرمیکنیم:

۱_ هستی دارای ارزش ذاتی است زیرازنگاه قرآن دارای درک وشعوراست ولذاتسبیح گوی خداست.(اسراء۴۴).
۲_ مخلوق ومملوک خداونداست.(انعام۱۰۱-۱۰۲/فرقان۲).
۳_ نظم،قوانین وسنتهای الهی برآن حاکم است.(فرقان۲/لقمان۲۹/اعراف۳۴).
۴_ دارای غایت وبراساس تدبیرحکیمانه الهی اداره میشود.(رعد۴۱).
۵_ پیوستگی،نظم هماهنگ وموزون بین همه اجزای عالم هستی،ازجمله انسان وطبیعت.(حجر۱۹/ملک۳).
۶_ رابطه رحمت، خالقیت، ربوبیت، مالکیت، صیانت و معیت خداوند با هستی(انعام۱۲/اعراف۱۵۶/انعام۱۰۲/حدید۱۰/فاطر۴۱).
۷_ دارای بعدمعنوی وملکوتی(انعام۷۵/کهف۲۶/یس۸۳).
۸_ به حق آفریده شده نه به باطل(انعام۷۳/حجر۸۵).
۹_ آیت خداوندوتجلی خداونددرآن(فصلت۵۳/اسراء۱۲/آل عمران۹۰).
۱۰_ (هاشمی علی آبادی/اخلاق درقرآن/۱۳۹۷).

امانت الهی بودن: از آنجا که جهان هستی از جمله زمین و موجودات آن متعلق به خداست انسان نسبت به هیچ موجودی هیچگونه مالکیتی و در نتیجه تغییر ندارد انسان نمی تواند در هیچ یک از موجودات تصرف کند مگر با اجازه خداوند متعال که مالک حقیقی همه چیز است بدین ترتیب مطابق قاعده عقلی مقبول و رایج انسان بدون اجازه خداوند که مالک حقیقی انسان و زمین در کل جهان است حق هیچ گونه تصرفی را ندارد هنگامی که اجازه تصرف داده می شود تنها در محدوده ای که تعیین و به گونه‌ای که اجازه داده شده است حق تصرف دارد به عبارت دیگر همه آنچه انسان دارد همگی امانتی الهی است و انسان امانت دار خداوند است و تصرف ناروا در آن ظلم است(جوادی آملی ۱۳۸۶- ۱۷۱ ).

۱۱-خلیفه اللهی انسان؛انسان خلیفه و جانشین خدا در زمین است و” چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمین جانشینی خواهم گماشت “(بقره ۳۰). موظف است کارهایی را انجام دهد که خداوند به او واگذار کرده است جانشین خدا در زمین،برای انجام دادن صحیح وظایف جانشینی صلاحیت‌ها و امکاناتی لازم دارد،هر کس نمی تواند از عهده این کار خطیر برآید از این رو خداوند به او حواس پنجگانه عقل و اندیشه بخشید همه حقایق را به او آموزش داد و به زیور علم آراست.(جوادی آملی ۱۳۸۶ -۲۷) و خدا همه معانی، نام‌ها را به آدم آموخت سپس آنها را بر فرشتگان عرضه کرد. بقره ۳۱

۱۲-مسخربودن انسان؛جانشین خدا افزون بر علم، به قدرت تحقق بخشیدن به علم خود نیز نیازمند است از این رو خداوند متعال زمین و آسمان و همه موجودات آن دو را مسخر او قرار داد تا قدرت اجرای خلافت الهی را داشته باشد آیا ندانستید که خدا آنچه را که در آسمان ها و آنچه را که در زمین است رامسخر شما ساخته و نعمتهای ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است (لقمان ۱۹ )تسخیر چنانکه آیت الله جوادی گفته‌اند در جایی است که فعل ملایم با طبع فاعل است و فاعل مفروض برای انجام آن کار خلق شده است و عامل بیرون آنچه را که مقتضای توسط خردمندانه از او طلب می‌کند.فاعل به تسخیر به فاعلی گفته می شود که تحت تسخیر مبدأ دیگر کار میکند و آن مبدا فاعل مشخص را به گونه‌ای هدایت می‌کند که بهره انسان را از آن ببرد( جوادی آملی ۱۳۸۶ _۱۶۶ ) انسان برای ایفای وظیفه خلیفه اللهی خود باید قوانین حاکم بر جهان را بشناسد،تصرف خود را در آسمان و زمین بر اساس آنها انجام دهد و نمی تواند بر خلاف این قوانین رفتار کند.

مسؤلیت های اخلاقی انسان دربرابرمحیط زیست؛

۱_ حفظ و بهداشت محیط زیست: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: خدا پاک است و پاکی را دوست دارد پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد پس آستان زندگی خود را پاکیزه کنید از این حدیث شریف نکاتی استنباط می شود: ۱. اصول زیست محیطی از منظر رسول گرامی صبغه ملکوتی دارند و رعایت طهارت و پاکیزگی در بدن منزل محل کار محیط‌های علمی و مراکز فرهنگی و عبادی برای آن است که انسان خلیفه خداست و خلیفه خدا باید سنت و سیرت او را سیره خود قرار دهد و به پاکی و پاکیزگی از آن رو که محبوب خداست علاقمند باشد. ۲٫ بوی خوش و پاکیزگی لطیف می کنند زیرا جان آدمی مجاور بدن اوست و تاثیر و تاثر متقابل آن دو معقول حکیم و مقبول طبیب است و در پرتو خوشبوی پاکی و پاکیزگی تن روح ملکوتی تقویت شده توان پرواز برتر می‌یابد.۳. زمان مزبور از منظر حدیث شناسی همگانی همیشگی و همه جانبه و فراگیر است بگونه‌ای که تمام انسان ها اعم از زن و مرد ناتوان و توانا در تمام دوران زندگی و از هر جهت باید بدن منزل و محل کار خود را نظیف و پاکیزه و از آلودگی حفظ کنند و چنانچه آلوده شد به نظافت آن مبادرت کنند این اصول حقوق و وظایف متقابل همه شهروندان نسبت به یکدیگر و نیز دولت و ملت در برابر هم است. اگر این هماهنگی و همنوایی حاصل شود دریا و صحرا آلوده نمی شوند اگر کسی خود را خلیفه الله بداند کوه را از دوستان خود می خواند و هیچگاه محیط زیست را آلوده نمی کند.(جوادی آملی/مفاتیح الحیاه).

۲_ احیای زمین موات:
خدای سبحان پیش از آفریدن انسان همه نعمتهای را که برای زندگی لازم بود آفرید یعنی زمین و زمینه را برای زندگی بشر فراهم کرد آنگاه انسان را آفرید و او را جانشین خویش در زمین قرار داد و از او خواست همچون مهمان بر سر سفره نعیم خدا بنشیند و با بهره گیری از آنها به آبادانی زمین بپردازد (هو انشاکم من الارض واستعمرکم فیها..هود۶۱) و محیط زیست را سامان بخشد از این رو گاهی با بیان (وابتغوا من فضل الله.جمعه۱۰ )و زمانی با عبارت( فمشوا فی مناکبها.ملک۱۵) انسان را به بهره گیری از منابع محیط زیستی فراخوانده و می‌فرماید روی زمین راه بروید و روزی بطلبید. امتثال این دستور الهی نیاز به تلاش و همت جدی دارد این سفره گسترده نعمت الهی در صحرا و دریا و اعماق کوه ها برای بشر آماده شده و انسان باید با سختکوشی خویش از آنها بهره مند شود در آموزه های دین به استفاده همیشگی از زمین های حاصلخیز ترغیب شده است گاهی به کشاورزی و گاهی به درختکاری در آن، از این رو اگر کسی زمین های خشک و بی حاصلی را که ملک کسی نیست آبیاری و حاصلخیز کند مالک آن میشود.(جوادی آملی/مفاتیح الحیاه).

۳_ درختکاری وحفاظت از جنگل‌ها:
شایسته است مسلمانان نسبت به کاشتن و حفظ درخت کوتاهی نکنند زیرا درختان در سالم سازی و پاکیزگی هوا تاثیر ویژه دارند اهتمام اسلام به درختکاری و افشاندن دانه یا کاشتن شاخه ثمربخش کاملاًدر متون دینی مشاهده می‌شود،به گونه‌ای که گاهی کاشتن درخت در ردیف بهترین و مقدس ترین کارهای خیر قرار می گیرد چنانکه از رسول اکرم(ص) در ضمن حدیثی آمده است: که درخت کاری را در کنار تعلیم دانش ساختن مسجد به ارث گذاشتن قرآن یا کتاب علمی سودمند دیگر،و… قرار داده است(کنزالعمال،ج۱۵فص۹۵۳-۹۵۴)، که اهتمام آن حضرت به درختکاری را می رساند.در اسلام هم درباره نگهداری درخت و آبیاری آن دستور رسیده و هم از قطع آن نهی شده است. پیامبر گرامی(ص) فرمودند: هر کس درخت طلح و سدر(درخت نیازمند به آب)را سیراب کند گویا انسان مومن تشنه را سیراب کرده است(تفسیرالعیاشی،ج۲،ص۸۶)، درباره قطع درختان نیز از آن بزرگوار چنین آمده است:هر کس بی جهت درخت سدری را قطع کند خدا سرش را در آتش فرو می‌برد.(بحارالانوار،ج۶۳،ص۱۱۳).

۴_ قناعت در مصرف:
یکی ازمسؤلیتها وکارهای مهم در سلامت محیط زیست،این است که افراد جامعه در تلاش و تولید نهایت توان خود را به کار ببندند و تولیدات خود را افزون اما در مصرف قناعت کنند تولید فراوان باعث سربلندی جامعه است چنانکه قناعت در مصرف مایه سرافرازی است.بالقناعه یکون العز(جوادی آملی۱۳۸۶_۲۶۵).

۵_رسالت مضاعف دولتمردان در تامین محیط سالم:
زیبایی حقیقی(نه اعتباری) از سنخ هستی است و هستی حقیقت تشکیکی است لذا زیبایی مراتبی دارد که در طول یکدیگر اند چون زیبایی انسان در جانشینی او از خدا نهفته است و این خلافت در حاکمان بیش از دیگران است رسالت دولتمردان در تامین محیط سالم بیشتر از توده مردم است زیرا برنامه‌ریزی کلان فضا و دریا و ساخت سلاح های شیمیایی و تخریبی و آزمایش های فرسایشی اتمی و مانند آن در اختیار حکمرانان مختلفی است. آنچه هم اکنون سلامت محیط زیست و جوامع بشری را به مرگ یا بیماری تهدید می‌کند اقتدار تعدیل نشده صاحبان صنایع اتمی است که هرگونه نعمت خداداد را به سود خود و زیان ملت های دیگر مصادره می نمایند گویا مدیرعامل لگام گسیخته دهکده دنیای کنونی اند. پیام قرآن که عصاره متون مقدس آسمانی است چنین است” انّ الملوک اذا دخلوا قریهً أفسدوها وجعلوا أعزهً أهلها أذله. “(نمل۳۴)پادشاهان هنگامی که داخل شهری شوند آن را تباه می نمایند و عزیزترین آنها را ذلیل قرار می‌دهند.سلاطین و دولتمردان جور و طغیان هنگام ورود به منطقه دیگران و زمان اقتدار بر آن وقت نفوذ در آن به تباهی آن اقدام می کند اگر در گذشته تاریخ دخول شخصی و ورود فیزیکی لازم بود اکنون با سرعت سرسام آور صنعت کنترل از دور برای افساد کافی است کسی که از قدرت برتر برخوردار است وظیفه سنگین‌تر متوجه اوست،اگر امیری مکلف باشد که حوزه امارت خود را سالم نماید امیر امیران که از وی به میرمیران یاد می‌شود،تکلیف مهم‌تری دارد زیرا قلمرو امارت او فسیح ترو وسیع تر از منطقه امارت امیری است که خود مأمور اوست.(مشرق نیوز،۱۳۹۱،حفظ طبیعت درنگاه آیت الله جوادی آملی).

سرفصلهای اخلاق زیست محیطی؛
اخلاق زیست محیطی یکی از شاخه های فلسفه کاربردی است که با ارزشها،باورها و گرایش ها سروکار دارد و به دنبال ارائه راه حل های اخلاقی برای مشکلات زیست محیطی از طریق پیوند دادن علوم مختلف با گرایش‌های اجتماعات انسانی است. اخلاق زیست محیطی با دغدغه های جهانی مانند رابطه انسان با محیط زیست، در اینکه انسان نسبت به مسئولیت در برابر محیط زیست و تعهد به حفظ منابع برای نسل های آتی سر و کار دارد. این در حالیست که آلودگی های زیست محیطی استفاده از منابع زمین، تولید و توزیع غذا، تولید و مصرف انرژی، صیانت از حیات وحش و تنوع گونه ای،نیز در گستره و حوزه اخلاق زیست محیطی دارند(مهدی سروستانی ۱۳۸۷ ).سلامت محیط زیست پیوندی تنگاتنگ با حیات سالم جامعه دارد همانگونه که درباره بدن بهداشت و پیشگیری بر درمان و معالجه مقدم است تامین فضای سالم و محیط زیست مناسب نیز بر جبران خسارت های ناشی از تخریب محیط زیست مقدم است که وظیفه همگان را برای حفظ محیط زیست ایجاب می‌کند سالم نگهداشتن محیط زیست یعنی رعایت حق زمین،هوا،آب،خاک،دریا،صحرا،کوه و دشت،گیاهان،حیوانات و سایر موجودات و عرصه های زیست محیطی که با حیات فرد و جامعه پیوند دارند در آموزه های دینی هم از آلوده کردن محیط زیست نهی شده و هم به پاکسازی آن در صورت آلوده شدن ترغیب و امر شده است، چنانکه پیامبر(ص) و امام صادق(ع) فرمودند: محیط زندگی خود را نظافت کنید و همانند یهودان نباشید.(کافی،ج۶،ص۵۳۱).

در اخلاق زیست محیطی توجه به موارد ذیل الزامی است:

۱_ نفی سلطه بدون مسئولیت انسان بر طبیعت: زیرا انسان خلیفه خداوند در زمین است و امانت دار او محسوب می شود.
۲ _همزیستی با محیط زیست: زیرا انسان خود را همانند دیگر مخلوقات خداوند بر زمین می داند، که همگی یک منشأ دارند،دراین صورت انسان نه تنها از طبیعت جدا نیست بلکه در شبکه ای متشکل از موجودات زنده و غیرزنده قرار دارد.
۳_ جلوگیری از استثمار طبیعت و اتلاف منابع: زیراازانسان خواسته شده است تا به فساد درزمین که از مصادیق آن تخریب محیط زیست و نابودی زیست بوم است نپردازد.
۴_ مسئولیت پذیری نسبت به رفتار با طبیعت: زیراهمانطور که انسان برترین مخلوق است،امانتدار خداوند بر زمین است.اگر تمام هستی مثل انسان است،همین واقعیت تهیه کننده مسئولیتی است که در برابر رفتارهای خویش با محیط زیست دارد.
۵_ حفاظت و بهبود محیط زیست: زیرا انسان نه تنها موظف به حفاظت از مخلوقات خداوند است،بلکه باید آن را بهبود بخشد،از این رو خود زیست بوم شناسی، بر بهبود وضعیت محیط زیست به نحوی که تکامل آن تضمین گردد،استواراست.
۶_تقدس محیط زیست به دلیل ارتباط آن با خداوند: سیرتکامل نفس و درک یگانگی تمامی مخلوقات. محیط زیست نیز که مخلوق خداوند است مورد احترام و تقدس قرار می‌گیرد. این مفهوم خود میتواند یک بازدارنده درمانی مهم برای جلوگیری از صدمه رساندن به محیط زیست باشد.
۷_ فراموش کردن خویش باعث بحران های محیط زیستی است: زیرا این بحران ها به این دلیل به وجود می‌آید که انسان با کنار نهادن یاد خداوند، نفس واقعی خود را فراموش میکند و اسیر امیال و خواسته های حیوانی خویش می شود.
برای حفظ محیط زیست،بایدفرهنگ دینی ومعرفت نفس درجامعه ترویج شود.انسان وقتی انسانیت خودرانشناسد،نمیتواندحرمت محیط زیست را رعایت کند.این انسان است که فضاومحیط پیرامون خود رامیسازد،ماوقتی حرمت محیط زیست را رعایت خواهیم کرد،که نخست حرمت بدن خود راحفظ کنیم.انسان وقتی انسانیت خود رانشناسد،هرگزنمیتواندحرمت محیط زیست را رعایت کند.ماسخن خدا راباورنکردیم،درحالیکه،خداوندی که خالق زمین وآسمان ودریاو…است،به مافرموده ازاین طبیعت چگونه استفاده کنیم،لذا بایدفرهنگ دینی ومعرفت نفس درجامعه ترویج شود،آنگاه دیگرلازم نیست به انسانی که خودرا شناخته است،بگوییم درجایی زباله نریزد،وبایدطبیعت راحفظ کند،چون اوابتدا برای خود احترام قایل است وبعدبرای دیگرمخلوقات.زمین وآسمان ازانسان جدا نیست،مابه هم وابسته ایم،لذااگرشمابه آسمان وزمین بد کنید،زمین وآسمان نیزبه شمابدمیکنند(جوادی آملی/دیدارمعصومه ابتکاررییس سازمان حفاظت محیط زیست بامعظم له/قم).ازاین روقرآن کرِیم وعده داده است که اگرشماانسانهای شایسته ای باشید،باران به موقع برشمامی بارد” وأن لواستقاموا علی الطریقه لأسقیناهم ماءًغدقاً”البته این وعده اختصاص به باران ندارد،چراکه ذکرباران درحدتمثیل است،نه تعیین.وسایرنعمتهانیزچنین است.یعنی گیاهان هم به موقع وبه جامیرویند،معادن هم به موقع متکون میشوند.

درآیه ای دیگرمیفرماید:”ولوأن أهل القری آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء”ولذااین آیه بیانگر آن است که اعمال انسان در حوادث تکوینی موثر است و به جهت ارتباط و وابستگی انسان با عالم هستی تاثیر و تاثر متقابل بر همدیگر دارند.(جوادی آملی،مبادی اخلاق درقرآن،ص۱۰۵-۱۰۶). تاثیر گناه در نابودی محیط زیست حوادث عالم تا اندازه ای تابع اعمال انسان هاست یعنی اگر انسانها از خدا اطاعت کنند و راه بندگی او را بپیمایند درهای رحمت و برکات الهی بر روی آنان گشوده می شود و چنانچه از راه بندگی منحرف شوند و در وادی گمراهی قدم دهند و به اندیشه باطل و انگیزه فاسد آلوده شوند در جامعه انسانی فساد پدید می‌آید و دامنه اش خشکی و دریا را فرا می‌گیرد و ملت‌ها را بر اثر ستم جنگ نا امنی و سایر شروع به سوی هلاکت سوق می‌دهد زیرا هر مصیبتی دامنگیر انسان می شود دستاورد شوم خود است” و ما اصابکم من مصیبه فبما کسبت ایدیکم و یعفو عن کثیر”(شورا،۳۰). بلاها و مصایب خانمان سوزی همانند سیل زلزله و صاعقه به کیفر کردار انسان دامنگیر او می شود.(جوادی آملی/مفاتیح الحیاه).

نتیجه گیری؛ در این پژوهش تلاش کردیم اخلاق زیست محیطی را بر اساس دیدگاه آیت الله جوادی آملی تدوین کنیم برنامه اخلاق زیست محیطی در بستر تربیت زیست محیطی دست کم باید بر چند محور تمرکزکند:
اصلاح نگرش به محیط زیست.
اصلاح رویکرد تعاملی انسان با جهان خلقت (از مصرف گرایی به امانت داری و آبادانی).
احساس عمیق یکپارچگی با همه اجزای عالم هستی و خالق آن و عشق به آنها.
توسعه اخلاق و احساس مسئولیت شخصی در قبال محیط زیست اصلاح الگوی رفتاری کشور.
مسئولیت پذیری اجتماعی و ترغیب یکدیگر برای برقراری سلامت پایدار در محیط زیست .
همه این مؤلفه ها باید به الگوی رفتاری و سبک زندگی تبدیل شوند با این وصف،نمی توان داشتن یا تقویت کردن اطلاعات و علم متربیان را معادل تربیت زیست محیطی دانست. وظیفه مهم معلم ایجاد نگرشی زیست محیطی درست،تقویت انگیزه ،حساسیت و دغدغه در کنار شناخت و فراهم کردن فرصت تجربه و تمرین های عملی در مدرسه و محیط های واقعی و طبیعی است.

منابع ومآخذ

۱٫قرآن کریم
۲٫جوادی آملی،عبدالله/۱۳۹۱،مفاتیح الحیاه،چاپ سی و نهم،نشراسراء،قم
۳٫جوادی آملی،عبدالله/اسلام ومحیط زیست،نشراسراء،قم
۴٫عابدی سروستانی، احمد/ شاه ولی، منصور/ محقق داماد، سید مصطفی، ۱۳۸۶،ماهیت و دیدگاههای اخلاق زیست محیطی با تأکید بر دیدگاه اسلامی، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری سال ۲۳ -۵۹ – ۷۲
۵٫بادکوبی، احمد ۱۳۸۰ راهیابی به توسعه پایدار،همایش بین المللی محیط زیست، دین و فرهنگ، تهران :سازمان حفاظت از محیط زیست
۶٫افتخار جهرمی،گودرز/رضایی،علیرضا،همگرایی حقوق محیط زیست و حقوق بشر
۷٫پوررستمی،حامد/سلیمانی باغشاه،ام البنین، نقش مبانی هستی شناختی در تعامل با محیط زیست با تکیه بر آموزه های قرآنی
۸٫٫مرادی کهنگی،فاطمه /چراغی وش،حسین/نظری،علی،نقش آخرت گرایی در رابطه انسان و محیط زیست از دیدگاه نهج البلاغه
۹٫فهیمی،عزیزالله /مشهدی،علی /نسبت دین و حقوق محیط زیست
۱۰٫فراهانی فرد،سعید/محمدی،یوسف/مبانی اخلاقی محیط زیست از نگاه اقتصاد متعارف و قران
۱۱٫خبرگزاری مهر/شاخص های صیانت از محیط زیست در بیان آیت الله جوادی آملی
۱۲٫فرید محمد امین روزبه عسگر سیاست جنایی اسلام در قبال جرایم زیست محیطی
۱۳٫قلندریان،ایمان/ تقوایی،علی اکبر/کامیار،مریم /مطالعه تطبیقی رابطه انسان و محیط زیست در تفکر توسعه پایدار و تفکر اسلامی.
۱۵٫ابراهیمی ابوالقاسم حقوق اساسی محیط زیست و اسلام
۱۶٫امامی قشلاق ،محسن/ هاشمی ،سید محمد /محبی محسن /رستمی ،ولی حق بر محیط زیست سالم در پرتو اصول فقهی و اخلاقی.
۱۷٫خبرگزاری اهل بیت علیهم السلام/ ضرورت حفظ محیط زیست از دیدگاه آیت الله مکارم شیرازی
۱۸٫مشرق نیوز /حفظ طبیعت در نگاه آیت الله جوادی آملی
۱۹٫دیدار رئیس سازمان حفاظت محیط زیست /توصیه های آیت الله جوادی آملی در رابطه با محیط زیست/ قم
۲۰٫اسلام پور،عسکری /تاثیر محیط زیست سالم بر انسان در آموزه های اسلامی
۲۱٫قاسمی، ناصر/ حیدری ،فلورا/ پذیرش مسئولیت مدنی در اخلاق زیست محیطی در راستای حفظ محیط زیست
۲۲٫دودمان کوشکی ،علی/ پاسداری از منابع طبیعی در راستای اصول اخلاق زیستی و حفظ سلامت انسان از دیدگاه قرآن
۲۳٫زروانی ،مجتبی /خداجویان، فاطمه/ پاسداری از محیط زیست در آیات و روایات
۲۴٫اندیشه ،علی/ انسان و محیط زیست
۲۵٫نادعلی ،روح الله /انسان و محیط زیست از منظر قرآن و روایات
۲۶٫نصر ،سید حسین/ دین‌پرست ،منوچهر/ انسان سنتی انسان مدرن و بحران محیط زیست
۲۷٫شاه محمدی ،نیره آموزه های اخلاقی زیست محیطی در کتاب انسان و محیط زیست
۲۸٫فغفور مغربی، حمید/ اصول اخلاقی محیط زیست از منظر اسلام
۲۹٫اسلامی، محمد تقی/ اسلام و اخلاق زیست محیطی با تأکید بر آرای آیت الله جوادی آملی
۳۰٫فتحعلی، محمود/ نظریه اخلاق زیست محیطی اسلام با تاکید بر آرای استاد مصباح یزدی

سید هادی سهرابی- کارشناسی ارشدمدرسی معارف اسلامی، اخلاق اسلامی،دانشگاه شهید بهشتی تهران