از کربلا تا امروز؛محرم چطور جنگ روانی را شکست می‌دهد؟

یادداشت-فاطمه ناجی-در دنیایی که رسانه‌ها با روایت‌های هدفمند ذهن ملت‌ها را شکل می‌دهند، محرم و آیین‌های عزاداری‌اش می‌تواند یک «دانشگاه تربیت استقامت» باشد. بستری برای تقویت هویت، تربیت عاطفی-عقلی و مقاوم‌سازی جامعه در برابر جنگ نرم دشمن.

جنگ روانی و سپر تربیتی!

طبق تعریف رسمی ناتو و منابع نظامی غربی، جنگ روانی یعنی «دستکاری شناختی افکار عمومی» برای ایجاد بی‌ثباتی ذهنی، عاطفی و رفتاری.تربیت هویتی مؤثرترین سلاح دفاعی در برابر این نوع حمله است.یافته‌های دانشگاه هاروارد (۲۰۱۹) نشان می‌دهد جوامعی که دارای آیین‌های جمعی هویتی و مشارکت مذهبی فعال هستند،۴۰٪ کمتر دچار فروپاشی فرهنگی در برابر جنگ نرم می‌شوند.

الگوی مقاومت و تمرین مسئولیت

یکی از کارکردهای محوری عزاداری محرم، انتقال الگوی مقاومت از نسل‌های گذشته به نسل امروز است؛ مقاومتی که صرفاً نظامی یا سیاسی نیست، بلکه «مقاومت فرهنگی»، «مقاومت هویتی»، و «ایستادگی روانی» را نیز شامل می‌شود. شعار «هیهات منّا الذله» که بارها در مراسم‌ها تکرار می‌شود، نمونه‌ای از این تربیت مقاوم است؛ این جمله یعنی انسان باعزت حتی در سخت‌ترین شرایط زیر بار تحقیر، باج‌خواهی یا سلطه‌طلبی نمی‌رود. جمله‌ای که تبدیل به شعار تاریخی آزادی‌خواهان در سراسر جهان شده است. طبق نظریه «تلقین فرهنگی» (Cultural Priming) در روان‌شناسی اجتماعی، تکرار یک گزاره در بستری عاطفی، اثرپذیری آن را چند برابر می‌کند و در ناخودآگاه رفتاری ثبت می‌شود.

از تعزیه تا عملیات روانی معکوس

در برخی مناطق، مانند چهارمحال و بختیاری یا شمال خوزستان، هنوز تعزیه‌هایی با مضمون مقاومت در برابر ظلم اجرا می‌شود که در آن مخاطب از کودک تا بزرگ‌سال، به‌صورت نمایشی با «مفهوم شهید شدن در راه حق» آشنا می‌شود. تحلیل محتوای گفت‌وگوی نوجوانان پس از تعزیه‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از آن‌ها با الگوی قهرمانانه قمر بنی‌هاشم علیه‌السلام یا حضرت قاسم علیه‌السلام همذات‌پنداری می‌کنند. این همان نقطه‌ای است که در تئوری «الگوسازی رفتاری» (Bandura, ۱۹۷۷) باعث شکل‌گیری هویت مقاوم می‌شود.

هیئت؛ بستر تمرین غیرمستقیم ایستادگی

نوجوانی که در م​​​​راسم محرم نذری پخش می‌کنند، نظم هیئت را به‌عهده دارند یا در رسانه هیئت فعالیت دارند، در حال تجربه‌ واقعی مهارت‌هایی همچون «مسئولیت اجتماعی»، «مدیریت هیجانات»، و «تحمل سختی» هستند. این مؤلفه‌ها، طبق شاخص‌های «تاب‌آوری روانی» (Psychological Resilience)، از مهم‌ترین ابزارهای مقابله با جنگ شناختی دشمن به حساب می‌آید.

ساخت هویت و کرامت نوجوان در هیئت

طبق نظریه رشد اریک اریکسون، نوجوانی مرحله جست‌وجو «هویت» است. جنگ روانی دشمن، دقیقاً این نقطه را هدف می‌گیرد: الگوسازی از چهره‌های بی‌هویت، بی‌معنا جلوه‌دادن آیین‌ها و تخریب مرجعیت‌های دینی و خانوادگی. اما در هیئت، نوجوان بازیگر فعال است: در پذیرایی، رسانه، مداحی یا انتظامات مشارکت دارد. نظریه «خودتعیین‌گری» (Deci & Ryan) سه نیاز اساسی را مطرح می‌کند: حس «صلاحیت»، «استقلال» و «ارتباط». هیئت با واگذاری مسئولیت واقعی پاسخ‌گوی این سه نیاز است. این تجربه‌ها، سازنده کرامت و عزت‌نفس نوجوان در برابر جنگ روانی‌اند.

روضه؛از تخلیه روانی تا قدرت تحلیل

آیین روضه‌خوانی، بستری منحصربه‌فرد برای پیوند احساس و منطق است:

۱. تخلیه عاطفی و امنیت روانی: طبق نظریه Emotional Catharsis، بیان احساسات سرکوب‌شده مانند گریه، به کاهش تنش‌های درونی کمک می‌کند. مطالعه Journal of Religion and Health (۲۰۲۰) نشان داد که شرکت در روضه باعث کاهش اضطراب نوجوانان و تقویت حس تعلق می‌شود. در روضه‌ها افراد کنار هم می‌نشینند، گریه می‌کنند و به هم نزدیک می‌شوند؛ این حس جمعی، از احساس گمنامی یا تنهایی فردی کم میکند؛ و به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان، حضور در این جمع‌ها عامل مهمی در شکل‌گیری حس «امنیت روانی هویت‌ساز» است. در نتیجه روضه فضای امنی برای رشد هویت و کاهش اضطراب ایجاد می‌کند.

۲. یادگیری تحلیلی در بستر احساس: تحقیقات علوم اعصاب شناختی (Minnesota, ۲۰۱۷) نشان می‌دهد یادگیری مؤثر درگیر احساس است. روضه‌هایی که با تحلیل تاریخی و اجتماعی همراه‌اند، به جای حس‌محوری صرف، منجر به درک انتقادی و مقاوم از جامعه می‌شوند.

۳. هویت جمعی و همبستگی: نظریه Social Identity می‌گوید انسان با عضویت در گروه‌های معنادار، پاسخ «من کیستم؟» را پیدا می‌کند. مشارکت مستمر در هیئت‌ها، طبق پژوهش ۲۰۱۹ در IRSR، موجب عزت‌نفس، هویت دینی مستحکم و مقاومت بیشتر در برابر پیام‌های مهاجم می‌شود.

۴. افزایش تاب‌آوری در جمع: فضای جمعی هیئت، اشک مشترک، حضور در کنار دیگران و شنیدن داستان مقاومت، شبکه‌ای از حمایت روانی می‌سازد. مطالعات نشان می‌دهند این فضا، به‌ویژه در جوامع تحت فشار، نقش تعیین‌کننده‌ای در تقویت تاب‌آوری دارد.

محرم؛رسانه مقاومت فرهنگی

محرم، نه فقط یک آیین دینی، بلکه زبان مقاومت فرهنگی است؛ میدان تمرین عزت‌نفس و مسئولیت‌پذیری نوجوانان است؛ کلاس بصیرت اجتماعی در برابر رسانه‌های بی‌ریشه است.

این سرمایه تربیتی، اگر با شناخت عالمانه تقویت شود، می‌تواند نسل جوان را در برابر شدیدترین عملیات شناختی دشمن واکسینه کند.

انتهای پیام/